Zamek Krzyżtopór w Ujeździe

ieś Ujazd na przełomie XVI i XVII wieku należała do Zbigniewa Ossolińskiego, który jednak nie wyróżniał jej spośród swych włości. W 1619 roku dziedzictwo ujazdowskie przeszło w posiadanie jego syna Krzysztofa Ossolińskiego, który prawdopodobnie niedługo potem rozpoczął wznoszenie jednego z największych i najpiękniejszych w Polsce założenia rezydencjonalno-fortyfikacyjnego. Architektem był prawdopodobnie Wawrzyniec Senes, a budowa, na którą wyłożono 30 milionów złotych, trwała do 1644 roku. Już jednak w 1627 roku rezydencja nadawała się do użytku, skoro wystawiono w niej wtedy pierwszy dokument. Od symboli umieszczonych po obu stronach bramy wjazdowej - topora, herbu Ossolińskich, i krzyża, symbolu kontrreformacji, której właściciel był całkowicie oddany - zamek nazwany został Fortecą Krzyżtoporską.

Miejsce na budowę fortecy 

Widok od południowego-zachodu, fot. ZeroJeden, XII 2005

zostało wybrane z wykorzystaniem naturalnych warunków obronnych - zamek mieści się na cyplu wzgórza, wysuniętym w dolinę niegdyś podmokłych łąk zalewowych rzeczki Koprzywianki. Założenie ma plan regularnego, nieco wydłużonego pięcioboku z bastionami na narożach. Brama znajduje się w kurtynie południowo-wschodniej, o ile cztery bastiony bliższe bramie zostały usypane z ziemi, to piąty, znajdujący się tak jak i brama na osi założenia, posiada głębokie kazamaty. Wnętrze pięcioboku od strony bramy wjazdowej zajmuje dziedziniec o kształcie trapezu, pałac natomiast zajmuje większą część pięcioboku po stronie północno-zachodniej. Oprócz dziedzińca między bramą a pałacem założenie posiada jeszcze jeden, eliptyczny dziedziniec otoczony przez zabudowania pałacowe. Z pałacem jedną całość tworzyły przylegające do niego z obu stron niższe zabudowania z komnatami i kaplicą. Pomieszczenia reprezentacyjne znajdowały się w budynku umiejscowionym na osi założenia. Zakończony był on ośmioboczną wieżą, do której na bastionie przylegał budynek z kazamatami zwany Wysokim Rondlem. 

Widok zamku około 1800 roku na akwareli Zygmunta Vogla

Całość uzupełniały jednokondygnacyjne długie budynki tworzące wzdłuż kurtyn pięciobok. Te długie budynki zostały zakończone niewysokimi czworobocznymi wieżami.

Kiedy w rok po zakończeniu budowy umarł Krzysztof Ossoliński zamek w spadku przeszedł na jego syna Krzysztofa Baldwina. I on jednak niedługo zmarł, a rezydencja w 1650 roku dostała się w ręce rodziny Denhoffów, a później Kalinowskich.

Kiedy Szwedzi wkroczyli do Polski zajęli również w 1655 roku zamek Krzyżtopór. Forteca była jedną z silniejszych na owe czasy i zdobycie jej szturmem było zbyt ryzykowne. Wojska szwedzkie jednak zajęły ją bez walki i okupowały do 1657 roku. Zniszczenia jakich tu wtedy dokonano na długo nie pozwoliły użytkować rezydencji. Zniszczeniu uległy nie tylko budynki, wywieziono stąd cały bogaty wystrój wnętrz. Dopiero w 1720 roku najmniej zrujnowana część została zamieszkana przez rodzinę Morsztynów, a potem Paców.

Częściowo odremontowane przez Michała Jana Paca pomieszczenia w okresie konfederacji barskiej były użytkowane przez 

Drzeworyt A.Regulskiego według rysunku M.Olszyńskiego, Kłosy 1866 ze zbiorów Biblioteki Instytutu Badań Literackich PAN

konfederatów, nie wyszło to jednak budowli na dobre, bo walki znacznie pogłębiły wcześniejszy stan ruiny. Jeszcze w latach 1782-1787 zamieszkiwał tu Stanisław Sołtyk, jednak kolejni właściciele zrezygnowali z używania rezydencji a ogrom założenia sprawiał, że remontu z powodów finansowych nikt się nie podjął.

W XX wieku kilkakrotnie prowadzono na zamku badania archeologiczne i architektoniczne. W 1962 roku Andrzej Gruszecki, później w 1965 roku wspólnie z Januszem Kuczyńskiem, w latach 1974-1983 - Elżbieta Dąbska-Śmiałowska, a w latach 1973-1980 zespół pod kierownictwem Alfreda Majewskiego. Zamek obecnie jest zabezpieczony jako trwała ruina i udostępniony do zwiedzania.